کشور ایران طی 50 سال گذشته از اقتصادی با درآمد كم به جمع اقتصادهای با درآمد متوسط پيوسته است. عبور از دام درآمد متوسط نیز نيازمند توليدمحوری، تنوع‌يابی و سپس بهبود قدرت ابداع و نوآوری است.

به گزارش صدای بانک از تجارت‌نیوز، ایده ارائه بروشورهایی با نام «اقتصاد به زبان ساده» در معاونت اقتصادی اتاق بازرگانی ایران طرح شد و سپس توسط مرکز تحقیقات و بررسی‌های اقتصادی به اجرا درآمد. پنجاهمین خروجی این ایده، گزارش «دام درآمد متوسط» است. این گزارش نشان می‌دهد که اقتصاد ایران در 50 سال گذشته از اقتصادی با درآمد كم به جمع اقتصادهای با درآمد متوسط پيوسته است.

مفهوم دام درآمد متوسط چیست؟
اصطلاح دام یا تله در گزارش مورد اشاره به معنای شرایطی تعریف شده که در صورت گرفتاری در آن، خروج از اين وضعيت به‌راحتی ممكن نبوده و نيازمند اتخاذ سياست‌های هوشمندانه است. به اعتقاد بسياری از نظريه‌پردازان، دستيابی به رشد مستمر و سريع برای كشورهای در حال توسعه، تنها با غلبه بر دام‌های توسعه‌نيافتگی ممكن است.
مهم‌ترين دامی كه در سال‌های آغازين توسعه از آن ياد می‌شود دام يا تله فقر بود. این دام به «دام تعادل سطح پایین» نیز مشهور است. در اين چارچوب، كشورهای فقير به دليل فقر خود فاقد توان برای شكل‌دهی به فرآيند رشد هستند و ممكن است سال‌ها در همين وضعيت باقی بمانند. اين در حالی است كه در سال‌های اخير دام درآمد متوسط به مهم‌ترين دام توسعه بدل شده است.
كشورها در تلاش برای جبران عقب‌ماندگی و بهبود استانداردهای زندگی در جوامع خود، دستيابی به رشد اقتصادی سريع و مستمر را هدف می‌گيرند. با اين وجود، بسياری از كشورها به‌رغم تجربه دوره‌هایی از رشد سريع اقتصادی، دچار ركود شده و رشد آنها كاهش يافته و يا حتی منفی می‌شود.
نکته مهمی که در این بخش از گزارش اتاق ایران به آن اشاره شده، این است که بر پايه تجربه بسياری از كشورهای در حال توسعه، محدوده درآمد متوسط را معمولاً بين درآمد سرانه 2000 تا 6000 دلار (دلار جاری) و يا بعضاً 12 هزار دلار (به نرخ دلار ثابت 2010) دانسته‌اند. دستيابی به درآمد سرانه بيش از 2000 دلار به اين معنی است كه اين كشورها توانسته‌اند فقر و محروميت شديد را درمان كرده و بر مشكلاتی مانند گرسنگی بخشی از جمعيت فائق آیند. با اين وجود اين كشورها در زمينه رفاه و برخورداری، فاصله معناداری با كشورهای پيشرفته دارند.

قتصاد ایران چه وضعیتی دارد؟
بر مبنای این گزارش، نيم‌نگاهی به اقتصاد ايران نشان می‌دهد كه اين بخش در نیم قرن اخیر از اقتصادی با درآمد كم به جمع اقتصادهای با درآمد متوسط پيوسته است. در فاصله دهه 1340 تا 1350، جهش اقتصادی ايران با عبور از مرحله درآمد كم به درآمد متوسط همراه بود. اما از آن دوره تا كنون اقتصاد ايران در عبور از مرحله درآمد متوسط به درآمد بالا بازمانده است.

تضعیف قدرت توليد ناخالص داخلی ايران
اقتصاد ايران در چند دهه اخير مشابه بسياری ديگر از كشورهای در حال توسعه، الگوي «حركت- توقف» را تجربه كرده و هم‌اكنون در رديف كشورهای با درآمد متوسط گير كرده است. در این گزارش، درآمد سرانه ايران براساس دلار جاری و دلار ثابت 2010 تنظيم شده است. بر اساس دلار جاری، اقتصاد ايران از درآمد سرانه حدود 200 دلار در سال 1960 (1339) به حدود 5300 دلار در سال 2019 (1396) رسيده است. اين وضعيت براساس دلار ثابت (قدرت خريد دلار 2010)، از 2900 دلار به 5900 دلار رسيده است. براساس دلار جاری، درآمد سرانه ايران بيش از 26 برابر شده، درحالي كه براساس دلار 2010، درآمد سرانه ايران تنها حدود سه برابر افزایش یافته است. بر اين اساس، در نيم قرن گذشته، وضعيت اقتصاد ايران روند بهبود داشت. به‌رغم بهبود درآمد سرانه، اما قدرت خريد توليد ناخالص داخلی ايران در 40 سال اخير تضعيف شد.

ریشه گرفتاری اقتصاد در دام درآمد متوسط
اما ریشه این موضوع چیست؟ يك تفاوت مهم اقتصاد ايران با ساير اقتصادهای درآمد متوسط، تک‌محصولی بودن، وابستگی به فروش درآمدهای نفتی و خام‌فروشی در سال‌های گذشته است. وضعیت رشد اقتصاد ايران را در 50 سال گذشته نشان می‌دهد می‌توان به روشنی دريافت كه اين روند نسبت مستقيمی با تحولات درآمدهاي نفتی دارد.
این مطالعه حاکی از آن است که هر گاه درآمدهای نفتی در كشور افزايش يافته، اقتصاد ايران نيز روندهای رشد را تجربه كرده است. اما اين رشد بيشتر تابع نوسان درآمدهای نفتی بوده است.همچنين مقايسه بسط بخش خدمات در اقتصاد ايران با ساير كشورها نشان می‌دهد كه در مجموع فعاليت‌های توليدی در اقتصاد ايران يا جذابيت نداشته يا عمدتا در قالب توليدات ساده و منبع‌محور قرار می‌گیرد.
به نظر می‌رسد اين وابستگی به درآمدهای نفتی موجب شده است تا اقتصاد ايران نسبت به بهبود نظام آموزشی و تحقق نظام ملی نوآوری و نيز بهبود نظام حكمرانی اهتمام جدی نداشته باشد. همچنين تاكيد بر مزيت‌های نسبی، موجب شده است تا سياست‌گذاران نسبت به تنوع‌يابی و بسط قدرت توليدی در حوزه‌های مختلف توجه نداشته‌اند.

پیش‌نیاز عبور از دام درآمد متوسط 
اقتصاد ايران برای عبور از دام درآمد متوسط نيازمند توليدمحوری، تنوع‌يابی و سپس بهبود قدرت ابداع و نوآوری است. این گزارش نشان می‌دهد که در مرحله خروج از تله فقر، دولت در ايران توفيقات نسبتا خوبی داشته و با ايجاد زيرساخت‌ها و كمک به شكل‌گيری صنايع، زمينه‌های خروج از فقر را فراهم ساخته است. درآمدهای نفتی هم در توسعه فيزيكی و هم در بهبود خدمات اجتماعی به كمک دولت‌ها آمده تا دولت در اين سطح دستاورد مناسبی داشته باشد. هرچند هنوز تا رسيدن به نقطه مطلوب فاصله زياد است.