کشور ایران با بیش از ۳۳ تریلیون متر مکعب ذخایر گاز، سهمی معادل ۶/ ۱۶ درصد از کل ذخایر اثبات شده گاز جهان را در اختیار دارد اما هیچ سهمی از قیمت‌گذاری این کالا ندارد. بورس انرژی ایران در راستای ماموریت خود به عنوان مرجعی در زمینه قیمت‌گذاری حامل‌های انرژی و همچنین کمک به اجرایی شدن سیاست‌های کلان اقتصادی، از جمله سیاست‌های اقتصاد مقاومتی، درصدد راه‌اندازی بازار گاز در قالب مدل‌های پیشنهادی است؛ تا بتواند علاوه بر کمک به شفافیت معاملات گاز طبیعی در کشور، زمینه تبدیل شدن این بازار به عنوان بزرگترین بازار گاز منطقه را فراهم آورد.
به گزارش صدای بانک، قیمت‌گذاری گاز طبیعی موجب شده است جذابیت این صنعت و درآمدزایی آن در کنار اثرگذاری کشورمان در بازارهای جهانی همیشه در هاله‌ای از ابهام قرار داشته باشد. درست به همین دلیل است که ورود گاز طبیعی به معاملات بورس انرژی، از ضروریات این صنعت است. در این مسیر می‌توان از تجربه موفق معاملات برق در بورس انرژی در قیمت‌گذاری و تامین مالی بهره برد.
کشور ایران با بیش از ۳۳تریلیون مترمکعب ذخایر گاز، سهمی معادل ۶/ ۱۶ درصد از کل ذخایر اثبات شده گاز جهان را در اختیار دارد و به عنوان دومین دارنده ذخایر گازی دنیا به شمار می‌رود. اما هیچ سهمی از قیمت‌گذاری این کالا ندارد. در راستای حداکثرسازی منافع ناشی از فروش گاز، طراحی شاخص قیمتی و تحقق برنامه‌های جامع توسعه کشور برای راه‌اندازی فروش گاز، در بستر بورس انرژی ایران، چه به صورت فیزیکی و چه از طریق استفاده از ابزارهای مالی، منجر به بهبود مدیریت فروش گاز و شفافیت در سازوکارهای معاملاتی گاز و اصلاح رابطه مالی شرکت ملی گاز ایران و دولت می‌شود.
با شفاف و رقابتی شدن دادوستد گاز کشور در بورس انرژی ایران، علاوه بر متنوع‌سازی روش‌های فروش، می‌توان از مزایای هر یک از این ابزارهای مالی نیز بهره‌مند شد که در کنار پاسخگویی به نیاز مصرف‌کنندگان این بازار، امکان توسعه مقاصد صادراتی گاز کشور را نیز در بر دارد. بورس انرژی ایران در راستای ماموریت خود به عنوان مرجعی در زمینه قیمت‌گذاری حامل‌های انرژی و همچنین کمک به اجرایی شدن سیاست‌های کلان اقتصادی، از جمله سیاست‌های اقتصاد مقاومتی، درصدد راه‌اندازی بازار گاز در قالب مدل‌های پیشنهادی است؛ تا بتواند علاوه‌بر کمک به شفافیت معاملات گاز طبیعی در کشور، زمینه تبدیل شدن این بازار به عنوان بزرگترین بازار گاز منطقه را فراهم آورد.
ضرورت‌های قانونی
مطابق با بند ۱۳ سیاست‌های کلی اقتصاد مقاومتی و به منظور مقابله با ضربه‌پذیری درآمد حاصل از صادرات نفت و گاز، بر ایجاد تنوع در روش‌های فروش و مشارکت دادن بخش خصوصی در فروش، و طبق بند ۱۹ سیاست‌های مذکور، بر شفاف‌سازی اقتصاد و سالم‌سازی آن و جلوگیری از اقدامات، فعالیت‌ها و زمینه‌های فسادزا در حوزه‌های پولی، تجاری، ارزی، و در بند ۲۳، بر شفاف و روان‌سازی نظام توزیع و قیمت‌گذاری و روزآمدسازی شیوه‌های نظارت بر بازار تاکید شده است.
همچنین طبق بند (۱۱) بخش (پ) ماده ۳ قانون وظایف و اختیارات وزارت نفت مصوب نوزدهم اردیبهشت‌ماه ۱۳۹۱ مجلس شورای اسلامی، ایجاد سازوکارهای لازم برای گسترش عرضه نفت خام، میعانات گازی، فرآورده‌های نفتی و محصولات پتروشیمی اعم از مصرف داخلی و صادراتی از طریق بورس با رعایت الزامات قانونی و با مشارکت دستگاه‌ها و نهادهای ذی‌ربط از وظایف وزات نفت برشمرده شده است. این موضوع در سند راهبردی انرژی کشور مصوب مردادماه ۱۳۹۶ هیات وزیران نیز اشاره شده است. ضمن آنکه هیات وزیران در جلسه ۱۲ خردادماه سال ۱۴۰۰، به پیشنهاد وزارت نفت و به استناد بند (ک) تبصره (۱) ماده واحده قانون بودجه سال ۱۴۰۰ کل کشور، آیین‌نامه اجرایی عرضه گاز طبیعی در بورس انرژی را تصویب کرد.
عبور از مرحله مقررات‌زدایی نیازمند برداشتن گام‌های عملیاتی است
بررسی‌ها نشان می‌دهد گاز طبیعی، به عنوان سوختی ارزان و پاک، روندی رو به رشد در سبد انرژی کشور داشته است. در واقع در کنار سیستم به‌هم‌پیوسته و گسترده شبکه مصرفی گاز کشور در بخش خانگی و تجاری که بخش عمده‌ای از مجموع گاز طبیعی تولید و پالایش‌شده را مصرف می‌کند، بخش‌های دیگر نظیر نیروگاه‌ها، صنایع عمده و صنایع پتروشیمی نیز قرار دارند که بخش اعظمی از گاز پالایش‌شده را به خود اختصاص می‌دهند. درحال‌حاضر، سهم گاز در سبد مصرف انرژی فسیلی کشور به بیش از ۷۵درصد رسیده است و پیش‌بینی می‌شود این سهم در آینده نزدیک به رشد خود ادامه دهد.
آن هم در شرایطی که تمامی بخش‌های صنعت گاز، از جمله، تولید، توزیع، انتقال و صادرات گاز، در انحصار دولت قرار دارد، ناکارآیی مالی این صنعت افزایش یافته که علاوه‌بر حفظ ساختار سنتی، منجر به عدم‌تطابق صنعت با پیشرفت تکنولوژی‌های روز در حوزه گاز شده است. از این رو جایگاه بخش خصوصی در این صنعت مغفول مانده است که در صورت تداوم تلاش مسوولان متولی در جهت مقررات‌زدایی از صنعت گاز، در کنار اهتمام جدی آنها برای مبادله گاز آن هم در بستر شفاف و رقابتی بورس انرژی ایران، مسیر پیشرفت و توسعه صنعت تسهیل خواهد شد. صنعت گاز شباهت‌های زیادی با صنعت برق دارد و انتقال و توزیع آن مانند برق به صورت شبکه‌ای است. با توجه به تجربه بورس انرژی ایران برای مبادلات برق، می‌توان بازاری شفاف و با رویکردهای نوین معاملات در بازار سرمایه راه‌اندازی شود.
در حال حاضر دولت نهاد تصمیم‌ساز و قانون‌گذار در حوزه انرژی کشور است که اغلب فرآیندهای زنجیره ارزش گاز از مرحله تولید تا مصرف را به صورت انحصاری تحت اختیار دارد. به عبارت دقیق‌تر، بخش بالادستی این صنعت، یعنی اکتشاف و تولید گاز که به عنوان اولین حلقه از زنجیره ارزش گاز به شمار می‌رود، مبتنی بر قوانین فعلی به نیابت از دولت در اختیار شرکت ملی نفت ایران است. مجموعه فعالیت‌های میان‌دستی و پایین‌دستی صنعت گاز نیز که شامل انتقال، پالایش و فرآوری و توزیع هستند، توسط شرکت ملی گاز مدیریت می‌شود. این در حالی است که علاوه‌بر این دو بخش، قسمت درآمدزای زنجیره ارزش، یعنی امور مربوط به صادرات گاز، نیز زیر نظر شرکت ملی گاز انجام می‌شود. ایجاد این شبکه انحصاری در صنعت گاز، به دلیل عدم‌پویایی و نبود شفافیت‌های لازم در هزینه بخش‌های مختلف چرخه تامین گاز، انعطاف‌پذیری لازم را از این بخش سلب کرده است. همچنین رشد سریع مصرف و واقعی نبودن قیمت گاز جهت مصارف گوناگون داخلی، در کنار محدودیت منابع مالی دولت، مزید بر علت شده و عدم‌توازن در صنعت گاز کشور را ایجاد کرده است.
راه‌اندازی بازار گاز در بورس انرژی ایران
به منظور تجدید ساختار در صنعت گاز کشور، می‌توان با استفاده از بستر بورس انرژی ایران ساختار رقابتی و تنظیم‌شده‌ای را طراحی کرد تا علاوه‌بر آنکه شرکت‌های گاز استانی از مسیر بورس اقدام به مبادله گاز کنند، مصرف‌کنندگان بزرگ گاز، همچون مجتمع‌های پتروشیمی، نیروگاه‌ها، کارخانه‌های فولاد و سیمان، نیز امکان خرید رقابتی به میزان سهمیه مصرف خود داشته باشند. در این ساختار، عرضه‌کنندگان گاز که پالایشگاه‌های گازی کشور هستند، می‌توانند در پرتو شفافیت سامانه‌های بورس انرژی، به فروش محصول خود بپردازند. اما با توجه به نقش و اهمیت انتقال در بازار گاز، لازم است راهبری و مدیریت انتقال در اختیار شرکت ملی گاز ایران باقی بماند.
با توجه به اینکه گاز هم در قالب قراردادهای کوتاه‌مدت (شامل قراردادهای با دوره تحویل روزانه) و هم به صورت قراردادهای بلندمدت قابل‌معامله است، به صورت کلی به منظور راه‌اندازی بازار گاز طبیعی در بورس انرژی ایران می‌توان حالت‌های کلی زیر را متصور شد:
بازار نقدی گاز طبیعی: مطالعه تجربیات جهانی در بازارهای گاز نشان از شباهت قابل‌ملاحظه بازار نقدی گاز با بازار نقدی برق دارد. در این بازار، برای هر ساعت از شبانه‌روز، قیمت از طریق حراج تک‌قیمتی جداگانه و با توجه به سفارش‌های عرضه و تقاضای ارسالی به گرداننده بازار به دست می‌آید. گرداننده بازار در زمان اجرای بازار و تعیین قیمت، محدودیت‌های انتقال گاز و سایر محدودیت‌های فنی شبکه را لحاظ می‌کند. مشابه بازار برق، بازار گاز نیز می‌تواند شامل بازار روز بعد، ساعت بعد و بازار لحظه‌ای باشد. بازیگران بازار نقدی گاز، که به بازار عمده‌فروشی گاز نیز موسوم است، عمدتا شرکت‌های توزیع‌کننده گاز یا مصرف‌کنندگان بسیار بزرگ گاز هستند. همچنین قراردادهای سلف موازی استاندارد نیز با کارکردی کم‌وبیش مشابه می‌تواند در موازات با بازار نقدی گاز و با توجه به پیش‌بینی قیمت‌های گاز در سررسید معین، مورد استفاده قرار گیرد.
بازار مالی گاز طبیعی: با توجه به نوسان قیمت حامل‌های انرژی، امروزه استفاده از مشتقات انرژی به منظور پوشش ریسک قیمتی در بازارهای انرژی رونق قابل‌توجهی پیدا کرده است؛ به نحوی که این بازارها حجم قابل‌توجهی از تبادلات مالی در حوزه انرژی را به خود اختصاص داده‌اند. به دلیل ماهیت کوتاه‌مدت بودن افق بازار نقدی گاز، این بازارها به‌سرعت نسبت به افزایش یا کاهش عرضه و تقاضا که می‌تواند ناشی از عوامل متعدد باشد، واکنش نشان می‌دهند. در بازارهای گاز دنیا، قراردادهای پوشش ریسک آتی و اختیار معامله گاز طراحی و معرفی شده‌اند، تا برای پوشش ریسک عرضه‌کنندگان و مصرف‌کنندگان گاز در برابر نوسانات قیمتی مورد استفاده قرار بگیرند. قیمت تسویه قراردادهای مشتقه، مبتنی بر قیمت‌های نقدی بازار گاز خواهد بود. راه‌اندازی بازار مالی گاز طبیعی علاوه بر کمک به پوشش ریسک مشارکت‌کنندگان این بازار، مزایای مهم دیگری از جمله توسعه و تقویت بازار فیزیکی گاز طبیعی، امکان مشارکت تمامی فعالان حوزه بازارهای مالی از اشخاص حقیقی گرفته تا صندوق‌های سرمایه‌گذاری در این بازار، افزایش سرعت و قدرت نقدشوندگی را به همراه خواهد داشت.
بازار فیزیکی گاز طبیعی در قالب قراردادهای میان‌مدت و بلندمدت: یکی دیگر از بازارهایی که برای گاز در بستر بورس انرژی ایران قابل‌پیاده‌سازی است، عرضه گاز توسط پالایشگاه‌های گازی برای دوره تحویل میان‌مدت و بلندمدت، از طریق تابلوی گاز بازار فیزیکی است. در این تابلو، پالایشگاه‌ها پس از پذیرش، اقدام به ارسال اطلاعیه عرضه گاز تولیدی خود کرده و در سوی دیگر مصرف‌کنندگان گاز نیز می‌توانند اقدام به خرید گاز موردنیاز خود از طریق این بازار کنند. برخلاف بازار نقدی که درآن قراردادها نقدی بوده و تسویه نیز به روش نقدی انجام می‌شود، در عرضه‌های تابلوی گاز بازار فیزیکی، امکان انجام معاملات از طریق قراردادهای نقدی، نسیه، سلف و کشف پریمیوم وجود خواهد داشت. در ضمن تسویه معاملات نیز می‌تواند به روش نقد، با تضمین، خارج از پایاپای و یا شرایطی باشد. این بازار بر خلاف بازار نقدی گاز، غیرمتمرکز بوده و هر عرضه‌کننده به طور جداگانه نسبت به اعلام شرایط عرضه و معامله خود اقدام می‌کند. خریداران نیز می‌توانند با توجه به شرایط قیمتی تسویه و دوره تحویل نسبت به انتخاب عرضه‌کننده خود ثبت سفارش کنند.
بازار صادراتی: در صورت ایجاد بازار نقدی گاز، قیمت کشف‌شده در این بازار می‌تواند با فرمول‌های مشخصی برای بازارهای صادراتی گاز نیز مورد استفاده قرار بگیرد. در ضمن در صورت اتصال شبکه‌ای مصرف‌کنندگان بزرگ گاز در کشورهای همسایه، امکان انجام عرضه‌های گاز در رینگ بین‌الملل به تفکیک هر مقصد صادراتی، در بورس انرژی ایران در بازار فیزیکی تابلوی گاز وجود خواهد داشت.
الزامات تجدید ساختار در صنعت گاز و ایجاد بازار گاز طبیعی
با توجه به اینکه صنعت گاز شباهت‌های زیادی با صنعت برق دارد و انتقال و توزیع آن مانند برق به صورت شبکه‌ای است، همچنین با وجود تجارب راه‌اندازی بازار عمده‌فروشی برق و معاملات برق در بورس انرژی ایران، به نظر می‌رسد اولین گام به منظور تجدید ساختار در صنعت گاز و ایجاد بازار گاز، فراهم‌سازی بسترهای قانونی در این زمینه باشد. علاوه بر این، موارد زیر نیز باید مشخص شود:
تعیین نقطه هاب: این نقطه، نقطه‌ای انتزاعی در شبکه گاز است که در آن فارغ از بحث ترانزیت و تلفات شبکه، تنها گاز معامله می‌شود. به این معنا که کلیه معاملات تجاری گاز در آن نقطه انجام می‌شود و در آن نقطه هزینه تلفات و ترانزیت انرژی صفر است.
تعیین نرخ ترانزیت: پیشنهاد می‌شود برای شروع و سادگی، یک نرخ ترانزیت به صورت کلی و یکسان برای انتقال گاز از محل تولید به محل مصرف (بر اساس نقطه هاب شبکه) تعیین شود. این نرخ متاثر از هزینه‌های جاری بهره‌برداری از خطوط انتقال و توزیع گاز است.
خروج قیمت‌گذاری گاز طبیعی از حالت تعرفه‌ای: با توجه به نیاز به ورود مصرف‌کنندگان بزرگ به عنوان یک بازیگر جدی و مهم در بازار گاز با انگیزه‌های بخش خصوصی در کنار شرکت‌های توزیع گاز استانی، همچنین به منظور موفق بودن بازار گاز طبیعی باید نظام قیمت‌گذاری بر مبنای تعرفه حذف شود و قیمت‌گذاری این کالا در بازار گاز صورت پذیرد و مصرف‌کنندگان نهایی متناسب با نیاز خود گاز طبیعی را از این بازار خریداری کنند.
خصوصی‌سازی صنعت گاز: خصوصی‌سازی صنعت گاز کشور از جمله پالایشگاه‌های گاز به عنوان تولیدکننده، شرکت‌های گاز استانی به عنوان توزیع‌کننده و ... و تقویت شرکت‌های خرده‌فروشی گاز طبیعی می‌تواند کمک شایانی به پویایی و موفقیت بازار گاز داشته باشد. لازم به ذکر است حتی بدون انجام کامل این مرحله نیز می‌توان شقی از رقابت را بین خریداران بزرگ گاز طبیعی به وجود آورد.
تعیین سقف قابل‌تحویل برای مصرف‌کنندگان گاز متناسب با انشعاب گاز واگذارشده: یکی دیگر از الزامات راه‌اندازی بازار گاز طبیعی مشخص کردن سقف قابل‌تحویل گاز به مشترکین متناسب با مصرف آنهاست. بدین منظور شرکت ملی گاز باید سقف مذکور را به بورس انرژی ایران اعلام کند.
تجربه جهانی در تجدید ساختار گاز
تا قبل از دهه ۱۹۸۰ میلادی، سازمان‌های دولتی مرکزی و ایالتی در اقصی‌نقاط دنیا، علاوه بر تعیین نرخ گاز طبیعی سرچاهی به شکل دستوری، نرخ‌گذاری شرکت‌های گرداننده عملیات خطوط لوله و شرکت‌های توزیع‌کننده گاز را نیز انجام می‌دادند. اما از اواسط دهه ۸۰، روند مقررات‌زدایی از فروش گاز آغاز شد و مشتریان به خرید مستقیم گاز از تولیدکنندگان ترغیب شدند. درواقع مقررات‌زدایی صنعت گاز طبیعی، موانع موجود بر سر راه نیروهای بازار را مرتفع کرد تا بستری برای ایجاد فضای رقابتی برای مبادله و عرضه گاز طبیعی فراهم شود. آمریکا به عنوان نخستین کشور، مقررات‌زدایی بازار گاز طبیعی را بین سال‌های ۱۹۸۵ و ۱۹۹۲ آغاز کرد. در همین زمان، انگلیس برای ایجاد بازار رقابتی در صنعت گاز خود، مقررات‌زدایی کامل این صنعت را در سال ۱۹۹۸ رقم زد. تجربه انگلیس نشان داد بازار می‌تواند به صورت موفقیت‌آمیز در همه بخش‌های صنعت گاز طبیعی ایجاد شود.
به این ترتیب به دنبال مقررات‌زدایی از قیمت‌های سرچاهی و حمل‌ونقل خطوط لوله‌ای، گاز طبیعی مانند یک کالا یا ماده خام در بازارهای بورس دنیا مورد مبادله قرار گرفت و با توسعه و تعمیق بازار فیزیکی گاز، بازارهای مالی و ابزارهای مبادله‌ای متنوع نیز برای صنعت گاز طراحی شد تا تقسیم و توزیع مخاطرات نهفته در معاملات، ثبات قیمت‌ها و بالا بردن میزان انعطاف‌پذیری در تبدیل این کالا به پول نقد، امکان‌پذیر شود.
به صورت کلی بازارهای بزرگ جهانی گاز در سه حوزه آمریکای شمالی، آسیا-اقیانوسیه و اروپا فعال هستند که به سرعت در حال تغییرند. در واقع با شکل‌گیری بازارهای جهانی، شبکه گاز آمریکا، آسیا و اروپا به‌تدریج به یکدیگر متصل می‌شوند. این در حالی است که با توجه به آزادسازی قیمت‌ها در بازار گاز طبیعی، فعالان صنایع انرژی در طول فعالیت‌های تجاری خود به طور فزاینده‌ای در معرض نوسانات قیمت گاز طبیعی قرار می‌گیرند. به همین دلیل مبتنی بر نیاز متقاضیان این بازار، بورس شیکاگو، بورس بین‌قاره‌ای و بورس انرژی اروپا برای مدیریت ریسک، طیف وسیعی از ابزارهای مالی را به فعالان بازار گاز طبیعی ارائه می‌کنند.
از آنجایی که ایران بعد از روسیه جایگاه دوم را در این حوزه به خود اختصاص داده است، راه‌اندازی بازار رقابتی برای مبادله گاز در بورس انرژی ایران ضروری است؛ زیرا با توجه به رشد صنعت گاز و شکل‌گیری شبکه جهانی در اقصی‌نقاط دنیا، لازم است فرصت را غنیمت شمرده و در کنار ایجاد بازار رقابتی و نقش‌آفرینی بخش خصوصی در این صنعت، از پتانسیل‌های بالقوه بورس انرژی در جهت تامین مالی پروژه‌های توسعه‌ای صنعت گاز استفاده کرد. همچنین با توجه به پتانسیل کشور در حوزه بازار گاز طبیعی، ایران توانایی بالقوه در تبدیل شدن به قطب تولید و صادرات گاز طبیعی در جهان را دارد.
علی نقوی، مدیرعامل شرکت بورس انرژی ایران
دریافت صفحه با کد QR