سيل عبارت است از سرریز شدن آب رودخانه یا منبع مشابه دیگر که در طی یک دوره زمانی اتفاق می‌افتد. باران سنگین و ذوب سریع برف مهم‌ترین دلیل وقوع سیل است. دوره‌های بارش سنگين، مي­تواند زیادشدن حجم آب وارده به راه های آبی را به دنبال داشته باشد و منجر به افزایش سطح آب در نهرها و رودها شود. سیل هنگامی اتفاق می‌افتد که کانال رودخانه یا مسیر طبیعی جریان آب نتواند ظرفیت طغیان را تحمل کند.

‌عوامل ایجادکننده سیل
سیل‌ها بر اثر حجم زیاد بارندگی (باران و ذوب شدن برف)، افزایش سطح آب (آب دریا یا آب جاری، معمولاً به دنبال وقوع زمین‌لغزه در آب، آتش‌فشان‌ها و زمین‌لرزه‌های زیردریا)، شکستن سازه‌های ذخیره کننده و نگه‌دارنده آب (شکستن سدها، شکستن دیوارهای ساحلی، شکسته شدن یخچال‌های طبیعی) یا بر اثر کاهش میزان جذب طبیعی خاک اتفاق می‌افتند. تغییرات آب و هوایی، تخریب مراتع و جنگل‌ها، افزایش ساخت‌وسازهای ناایمن در مناطق مستعد سیل و عوامل انسان‌ساخت متعدد در دهه‌های اخیر نه‌تنها موجب افزایش احتمال وقوع سیل‌ها و سیلاب‌ها شده که آسیب‌پذیری جوامع را نیز افزایش داده است.
سیلاب‌ها بر دو گونه‌اند: سیلاب‌های آرام که به‌تدریج در طی روزها و هفته‌ها در اثر بارندگی و افزایش حجم ناگهانی آب رودخانه و دریاچه‌ها ایجاد می‌شود و سیلاب‌های ناگهانی در اثر افزایش ناگهانی حجم آب رودخانه‌ها و دریاچه‌ها ایجادشده و با خود مرگ و مصدومیت افراد و تخریب منازل را به همراه دارد.

در یک طبقه‌بندی کلی می‌توان سیلاب‌های رخ‌داده در کشور را بر اساس محل وقوع، به چهار دسته زیر تقسیم نمود:
سیل رودخانه‌ای
در سیل رودخانه‌ای، آب رودخانه از کرانه آن عبور نموده و در اراضی مجاور پخش می‌شود. در این حالت هر دو مورد سرعت جریان و سرعت ‌بالا آمدن آب نسبتاً کم است. سیل رودخانه‌ای نتیجه وقوع طولانی‌مدت باران در اراضی با وسعت زیاد رخ می‌دهد. در این نوع سیل نواحی پایین‌دست نیز ممکن است حتی در صورت عدم دریافت بارندگی زیاد تحت تأثیر قرار گیرد.

سیل دریایی
این نوع سیل در ساحل دریا رخ‌ داده و مربوط به نواحی‌ای است که زمین‌های مجاور دریا برای محافظت از جزر و مد توسط دیواره یا خاک‌ریز محافظت می‌گردد. در چنین مناطقی، پیدایش موج‌های شدید در کنار بالا آمدن سطح آب دریا، به دلیل کاهش فشار، موجب کوبیده شدن آب به بدنه و تاج دیواره محافظ شده و با رخنه و گذر نمودن از آن در زمین‌های پشت ساحل پخش می‌شود. سرعت سیل در ابتدای ورود به زمین­ های خشک سریع بوده ولی در ادامه سرعت آن کاهش می‌یابد.

سیل شهری
اگرچه در نواحی شهری سیل می‌تواند در نتیجه هر یک از انواع سیل شامل، رودخانه‌ای و ساحلی رخ دهد ولی نوع خاصی از این پدیده وجود دارد که سیل شهری نامیده می‌شود. در رخداد این نوع سیل علت اصلی نبود یا ضعف سیستم زهکشی در شهر است.

سیل‌بارانی یا برکه ساز
این نوع سیل در اراضی نسبتاً پست رخ می‌دهد. به‌طور مستقیم حاصل بارندگی است؛ آن‌هم در شرایطی که حجم بارش از ظرفیت نفوذ و زهکش منطقه‌ای که باران بر آن می‌باشد، فراتر رود؛ درواقع، این سیل از رودخانه‌ها حاصل نمی‌شود بلکه نتیجه آبی است که در مسیر ورود به رودخانه قرار دارد. مشخصه این نوع سیل، تدریجی بودن وقوع آن است و فرصت کافی برای ترک منطقه توسط ساکنان وجود دارد.
سيل يکي از شايع‌ترين حوادث طبيعي در ايران و بسياري از کشورهاي جهان است. سیلاب‌هایی که در ایران اتفاق می‌افتد به‌طورکلی به سه نوع سیلاب‌های ناشی از انواع باران‌ها، ترکیب ذوب برف و باران و در مواقعی تنها ذوب برف تعلق دارند. در نواحی گرم و خشک ایران ازجمله مناطق جنوبی، شرقی، جنوب شرقی و مرکزي سیلاب‌های ناشی از باران به‌ویژه باران‌های شدید و کوتاه‌مدت، نوع غالب سیلاب‌ها را تشکیل می‌دهند. در بخش‌هایی از این مناطق، سیلاب‌های ناشی از باران‌های موسمی نیز دیده می‌شود. در مناطق معتدل و سرد کشور ازجمله شمال و شمال غربی و بخش وسیعی از غرب، سیلاب‌های ناشی از باران یا ترکیب ذوب برف و باران وجه غالب سیلاب‌ها می‌باشند.
سيل اخیر در کشور که به‌ویژه در استان­ های گلستان، خوزستان و لرستان به وقوع پيوست، خسارات جاني و مالي فراواني را به روستاها، مزارع، تأسیسات، پل­ ها و راه‌های ارتباطي و ... وارد ساخت. چنانچه تمهیدات لازم برای مقابله با سیل رعایت گردد، میزان تلفات جانی و خسارات مالی کاهش می‌یابد.

اقدامات ‌حفاظتي و مراقبتي قبل از وقوع سيل
-از تاریخچه وقوع سیل در منطقه زندگی خود و اینکه در زمان وقوع چه مناطقی را در برگرفته، اطلاع حاصل کنید.
-محدوده خطر وقوع سیل را شناسایی و نسبت به ترسیم نقشه خطر آن با مشارکت اعضای خانواده اقدام کنید.
-از تخریب پوشش گیاهی منطقه و قطع درختان خودداری کنید، آن‌ها می‌توانند از شدت جاری شدن سیل و خسارات آن جلوگیری کند.
-هم‌اکنون مسیرهای خروج، از مناطق در معرض سیل احتمالی را شناسایی کنید.
-هم‌اکنون مکانی امن، در بیرون از منطقه در معرض سیل را، برای جمع شدن دوباره اعضای خانواده کنار هم شناسایی کنید (حداکثر دو مکان ملاقات به ترتیب اولویت مشخص کنید تا در صورت عدم دسترسی همه اعضا به آن مکان در مکان دیگر گرد هم‌آیند).
-مطمئن شوید اعضاء خانواده مسیرهای خروج و محل ملاقات را می‌دانند.
-محل سکونت، تولیدات دامی، محصولات کشاورزی، باغداری و ... را در مقابل حوادث بیمه کنید تا بخشی از خسارات وارد آمده ناشی از سیل احتمالی قابل جبران باشد.
-از ساخت‌وساز در حريم رودخانه بپرهیزید.
-در زمان بارش‌های شدید به‌ویژه در مناطق سیل‌خیز، از چادر زدن، توقف و استقرار در مسیر رودخانه­ ها و نهرها خودداری کنید.
-اگر در جایی زندگی می‌کنید که به‌طور دائم با خطر سیل‌ و آب‌گرفتگی مواجه هستید، با استفاده از مصالح مناسب و تمهیدات لازم، ساختمان خود را ضد آب کنید و دیوارهای زیر‌زمین را با عایق‌های ضد آب بپوشانید تا جلوی نفوذ آب و آسیب‌های بعدی گرفته شود.
-از نحوه هشدار عوامل منطقه‌ای در مورد وقوع سیل آگاه شوید.
-در شرایط آب و هوایی نامطلوب، هميشه به هشدارهای مسئولين، اخبار رادیو و تلویزیون یا شبکه‌های اجتماعی رسمی توجه کنید و درصورتی‌که اخطار تخلیه و خروج از منطقه را دریافت کردید به‌سرعت منطقه مربوطه را ترک کنید.
-برای جلوگیری از ورود سیلاب به داخل خانه در صورت داشتن زمان کافی، در مسیر آن، سد، خاک‌ریز و دیوار سیل بند بسازید.
-در صورت احتمال وقوع سيل، وسایل برقی را از برق بکشید.
-در صورت احتمال وقوع سيل، آب‌گرم‌کن و یا وسایل برقی را در جایی بالاتر از سطح موجود قرار دهید.
-براي جلوگيري از برگشت آب سيل از طریق مجاری فاضلاب به داخل منزل، لازم است در محل زانويي توالت، "دريچة کنترل فاضلاب" نصب کنید.
-مدارک مهم را در کیف ضد آب و درجای امن در محلی به دور از احتمال خیس شدن قرار دهید.
-برای آمادگی و تأمین اقلام و لوازم موردنیاز خانواده در ساعات اولیه پس از وقوع سیل، کیف شرایط اضطراری (شامل کیف کمک‌های اولیه، مواد غذایی کنسرو شده، آب، کپی مدارک مهم، چراغ‌قوه و ...) را تهیه، متناسب با نیازهای اساسی خانواده خود تجهیز و آن را در دسترس قرار دهید.
-برای آمادگی در مواقع اضطراری همیشه نیمی از مخزن سوخت وسیله نقلیه‌تان را پر نگه‌دارید.
-برای آمادگی در شرایط اضطراری اطمینان حاصل کنید که تمامی وسایل الکترونیک شما همیشه شارژ داشته و باطری‌های اضافی، پاور بانک و ... هم در دسترس باشد.
-هم‌اکنون برای تشکیل یک تیم حمایتی (حداقل 3 نفر) از همسایگان، دوستان، اقوام برای کمک‌رسانی به افراد آسیب‌پذیر خانواده و محله (از قبیل سالمندان، افراد معلول، کودکان، زنان و ...) که به هر دلیل ممکن است در مواقع اضطراری به کمک نیاز داشته باشند، برنامه‌ریزی کنید.
-وسایل موردنیاز معلولان را در دسترس نگه‌دارید و هنگام تخلیه اضطراری همراه خود بردارید.
-در تلفن همراه خود، فهرستی از شماره‌های اضطراری آتش‌نشانی (125)، اورژانس (115)، هلال‌احمر (112) و ... ذخیره و اطمینان حاصل کنید که تمامی اعضای خانواده، شماره تلفن‌ها ضروری را می­دانند.
-دامداران و افراد داری حیوانات اهلی لازم است به‌محض دریافت هشدار وقوع سیل، حیوانات را به نزدیک‌ترین محل مرتفع انتقال دهند.

اقدامات ‌حفاظتي و مراقبتي در حين وقوع سيل
-برای اطلاع از وضعیت و دریافت اطلاعات لازم، اخبار و اطلاعات را از منابع رسمی به ویژه رادیو و تلویزیون دنبال کنید. درصورتی‌که از منابع رسمی یا از طریق بلندگوهای عمومی دستور تخلیه داده شد، بلافاصله همسایگان و اطرافیانی که در معرض خطر سیل هستند باخبر و هر چه سریع تر  منطقه در معرض سیل  را  ترک کنید.
-قبل از ترک خانه‌، در صورت امکان‌ و داشتن زمان کافی، اسباب و اثاثية مهم و اشیای گران‌قیمت را به طبقة بالاي خانه منتقل کنید.
-اگر خانة شما در محل مرتفعی است و خطر آب‌گرفتگی شما را تهدید نمی‌کند، نیاز به خروج از منزل نیست. در غیر این صورت مناطق کم ارتفاع را خیلی سریع ترک کنید و به مناطق مرتفع دور از رودخانه‌ها و نهرها بروید.
-اگر هنگام وقوع سیل هشدار تخلیه محل را دریافت نکردید ولی احساس کردید در خطر هستید فوراً محل را تخلیه کنید.
-زمانی که تشخیص دادید سیلاب در حال شکل‌گیری است، خیلی سریع عمل کرده قبل از اینکه راه‌های دسترسی به‌وسیله سیل قطع شود خود را نجات دهید و به یک محل امن بروید. در چنين وضعي بايد ‌فوراً کیف شرایط اضطراری را بردارید و به نواحي مرتفع پناه ببرید.
-قبل از ترک خانه‌، جریان آب، برق و گاز را برای جلوگیری از آب‌گرفتگی، برق‌گرفتگی و انفجار قطع کنید.
-چنانچه برنامه‌اي براي تخليه اضطراری تدارک ندیده­اید به محل‌هایی که جمعیت هلال‌احمر و سایر مراکز امدادی برای اسکان در نظر گرفته است، مراجعه کنید.
-بهتر است همسایگان و آشنایان را مطلع كنيد که چه وقت و به کجا رفته­اید.
-حیوانات خانگی را در صورت تخلیه اضطراری با خود ببرید، آب، غذا و دیگر لوازم موردنیاز آن‌ها را با خود بردارید.
-بااطلاع از وضعیت جاده‌ها و پل‌ها، از مسیرهای اصلی تردد کنید و به‌هیچ‌وجه وارد بیراهه‌ها نشوید، بعضی راه‌ها ممکن است مسدود بوده و یا شما را به سمت خطرات بیشتری سوق دهد. از توصیه­های مسئولین محلی پیروی کنید، آن‌ها شما را به سمت ایمن‌ترین راه هدایت می‌کنند.
-از مناطق در معرض سیل مانند نواحی پست، زیرگذرها، دره‌ها، تنگه‌ها و ... هر چه سریع‌تر خارج شوید.
-از فاضلاب‌ها و جویبارهای به‌ظاهر آرام دوری‌کنید. به خاطر داشته باشید جویبارها، کانال‌های فاضلاب و ... نیز می‌توانند به ناگهان دچار سیلاب شوند.
-از سواحل یا حاشیه رودخانه­ها دور شوید.
-در جریان سیل شنا نکنید، خطر غرق‌شدگی به دنبال دارد.
-اگر پیاده هستید، هرگز از منطقه‌ای که سیلاب فراگرفته عبور نکنید، به‌ویژه نقاطی که سطح آب از زانوی شما بالاتر است.
-در آب سیلاب راه نروید و از آب‌های ‌در حال حرکت دوری‌کنید چرا که 15 سانتیمتر آب در حال حرکت ممکن است باعث بر هم خوردن تعادل شما شود. اگر مجبورید برای بیرون آمدن از منطقه در آب حرکت کنید، از مسیری بروید که آب حرکت نمی‌کند. برای اینکه از استحکام زمین جلو پای خود مطمئن شوید از یک تکه چوب‌دستی استفاده کنید.
-در منطقۀ سیل‌زده رانندگی نکنید، وسیلة نقلیه، محل امنی در مقابل سیل نیست.
-اگر وسیله نقلیه شما (به علت فرورفتن در آب یا گل) از حرکت ایستاد، فوراً آن را ترک کرده و به‌جای مرتفع بروید.
-اگر هنگام رانندگی گرفتار آب‌گرفتگی و آب­هایی که به‌سرعت در حال بالا آمدن است شدید، سریع از وسیله نقلیه پیاده شوید و به مناطق بالاتر بروید. به یاد داشته باشید اگر ارتفاع آب به کف وسیله نقلیه برسد می تواند کنترل آن را مختل کند و یا حتی باعث توقف حرکت آن بشود.
-هرگز از درختان در معرض سیل به‌عنوان محل امن استفاده نکنید.
-هرگز از روی پل‌های آب‌گرفته عبور نکنید.
-از عبور دادن حیوانات اهلی از عرض رودخانه‌ها و حاشیۀ آن­ها در زمان بارش شدید باران و وقوع سیل بپرهیزید.
-از سلفی گرفتن و فیلم‌برداری از سیلاب خودداری کنید و هر چه سریع‌تر از منطقه در معرض خطر خارج شوید.

اقدامات ‌حفاظتي و مراقبتي بعد از وقوع سيل
-خود را به نزدیک‌ترین محل امدادرسانی هلال‌احمر یا سایر مراکز امدادرسانی برسانید. در صورت نیاز، غذا، البسه و سایر کمک‌های اولیه در آنجا موجود است.
-به دوستان و نزدیکان، وضعیت خود را اطلاع دهید.
-در صورت وجود مصدومان و داشتن مهارت کمک‌های اولیه، اقدامات اولیه را برای آن‌ها تا رسیدن نیروهای متخصص انجام دهید.
-از تلفن (ثابت یا همراه) فقط در موارد اضطراری استفاده کنید و صرفاً به انتقال اطلاعات ضروری بسنده کنید.
-به مناطق سیل‌زده نروید چراکه حضور شما ممکن است عملیات امداد و نجات را مختل کند.
-بعد از اعلام رسمی مقامات محلی و رسمی مبنی بر رفع خطر به خانه برگردید.
-از تماس با آب سیل خودداری کنید یا حتی‌المقدور کمترین تماس ممکن را با آب سیل و تمام چیزهایی که به آن آلوده‌شده‌اند، داشته باشید زیرا این آب ممکن است با روغن، گازوییل یا فاضلاب آلوده‌شده باشد و یا احتمال دارد در اثر تماس با خطوط و سیم های برق به ویژه خطوط زیرزمینی برق، جریان برق پیداکرده باشد.
-در مناطقی که سیلاب عقب‌نشینی کرده است، با احتیاط تردد کنید، زیرا استحکام خیابان‌ها و جاده‌ها ممکن است به خاطر جریان سیل ضعیف شده باشد که در این صورت ممکن است در اثر وزن خودرو فرو برود.
-از ساختمان‌هایی که اطرافش را آب احاطه کرده است، دوری‌کنید.
-هنگام ورود به منزل کاملاً احتیاط کنید. ممکن است پی‌های ساختمان آسیب‌دیده باشد ولی در ابتدا خرابی دیده نشود و ظاهر خانه سالم به نظر بیاید.
-آب و گل‌ولای را از محل سکونت به‌ویژه زیرزمین به‌تدریج خارج کنید (حدود یک‌سوم آب در روز). اگر آب زیرزمین‌ها در مدت‌زمان کوتاهی به‌طور کامل پمپ شود، باعث ریزش دیواره‌های زیرزمین شود.
-به تمام ترک­های روی دیوار و سقف، نشست‌های ساختمان، به خمیدگی‌ها و انحراف دیوارها و طبقات دقت کنید و از استحکام ساختمان خود با کمک یک مهندس سازه مطمئن شوید.
-سعی کنید در طول روز به منزل برگردید تا استفاده از وسایل روشنایی لازم نباشد. چنانچه مجبور هستید شبانه به خانه برگردید، خیلی محتاط باشید. از فانوس، مشعل و کبریت برای روشن کردن ساختمان استفاده نکنید. چراغ‌قوه را نیز قبل از ورود به ساختمان روشن کنید.
-درصورتی‌که کنتور برق با آب سیل تماس پیداکرده، باید تمیز و خشک شود و بهتر است قبل از زدن کلید کنتور، توسط یک تکنیسین برق بررسی شود.
-پس از برقراری جریان برق در ساختمان، در صورت مشاهده جرقه‌ یا استشمام بوی سیم سوخته و ...، بلافاصله جریان برق را از کنتور اصلی قطع و نسبت به رفع عیب در اسرع وقت با کمک یک برق‌کار ماهر اقدام کنید.
-تمامی تجهیزات و لوازم الکتریکی را قبل از استفاده کاملاً خشک‌کنید.
-به‌هیچ‌وجه با دستان خیس یا وقتی درون آب ایستاده‌اید به وسایل برقی دست نزنید.
-سيم‌‌هاي سقوط کرده برق را لمس نکنید و ‌فوراً موضوع را به ادارة برق یا مراکز امدادی مانند آتش‌نشانی اطلاع دهید.
-به افرادی که به کمک ویژه‌ای نیاز دارند مانند زنان، کودکان، افراد مسن، افراد معلول، افرادی که نیاز به مراقبت دارند و خانواده‌هایی که ممکن است در شرایط اضطراری به کمک بیشتری احتیاج داشته باشند، کمک کنید.
-به نیازهای تغذیه‌ای و بهداشتی کودکان و سالمندان توجه کنید.
-آب ‌شرب ممکن است با نفت‌، گازوييل و فاضلاب آميخته و آلوده شود. برای تأمین آب آشامیدنی تا جای ممکن از آب موجود در بطری‌های بسته‌بندی استفاده کنید و یا ‌از طريق راديو و ساير رسانه‌هاي رسمی، ‌اطلاعاتي ‌راجع به نحوه ضدعفونی آب یا مکان‌هاي دسترسي به آب سالم و بهداشتي به دست آورید.
-به کودکان اجازه ندهید به آب جمع شده در گودال­ها نزدیک شوند و یا با آب سیل بازی کنند.
-آب‌های جمع شده برای گودال‌ها شرایط مناسبی را برای رشد حشرات به‌خصوص پشه‌ها ایجاد خواهد کرد، بنابراین از توری در محل اقامت خود استفاده کنید و پوشاک آستین‌بلند و چکمه‌های ساق بلند بپوشید.
-وقوع سیل باعث خارج شدن مارها و حیوانات وحشی از لانه‌ها و زیست‌گاه‌های طبیعی خود می‌شود، بنابراین بعد از سیل مراقب باشید.
-احتمال شیوع بیماری‌های عفونی مانند عفونت‌های دستگاه گوارش ازجمله هپاتیت، وبا، حصبه و … وجود دارد که باید مراقبت‌های لازم بهداشت فردی و عمومی را به عمل‌آورید.
-دست‌ها را به‌طور مرتب با صابون و آب تمییز شستشو کنید.
-درباره نحوه تمیز کردن سطوح و لوازم آلوده به آب سیل و ...، مطابق پروتکل‌های بهداشتی اعلام‌شده از سوی منابع رسمی اقدام کنید.
-هنگام پاک‌سازی و نظافت منزل از ماسک، دستکش‌های یک‌بارمصرف یا لاستیکی و چکمه‌های لاستیکی استفاده کنید.
-درها و پنجره‌ها را بازکنید و اجازه دهید هوای تازه در منزل به جریان درآید و هوای راکد خارج شود.
-برای پاک‌سازی سطوح و وسایل، مواد شوینده (پاک‌کننده‌های آنیونی مانند پودر لباسشویی یا مایع ظرف‌شویی)، مواد ضدعفونی‌کننده (مانند وایتکس) استفاده کنید.
-زباله‌هایی را که ممکن است محل تجمع باکتری شوند را، هر چه سریعتر از منزل خارج کنید.
-تمام داروها، لوازم بهداشتی و مواد غذایی را که با آب آلوده تماس داشته‌اند دور بریزید.
-وسایلی مانند تمام اشیاء پنبه‌ای، پشم‌شیشه‌ای، مبلمان نئوپانی، تشک‌ها، خوشخواب‌ها، پشتی‌ها، کوسن‌ها، بالش‌ها، رویه‌های مبل و ...که با آب آلوده تماس داشته‌، آب را جذب می‌کنند و نمی‌توان آن­ها را تمیز یا ضدعفونی کرد، باید دور ریخته شوند.
-تمام سطوح و وسایل را با آب و مواد شویندۀ غیرمعطر بشویید و حتماً ضدعفونی کنید. گل‌ولای ناشي از سيلاب مي‌تواند حاوي فاضلاب و مواد شيميايي خطرناک باشد.
-فرش‌ها را ترجیحاً برای تمیز و ضدعفونی کردن به قالی‌شویی‌ها بسپارید در غیر این صورت با آب و پودر لباسشویی شستشو دهید و در هوای آزاد، زیر آفتاب خشک‌کنید.
-تمام سطوح سفتی که بر روی آن‌ها کپک رشد کرده است را به کمک اسکاج و مواد شوینده مانند محلول سفیدکننده (یک فنجان سفیدکننده در هر یک لیتر آب) تمیز و سپس به‌خوبی خشک‌کنید. در حین نظافت حتماً از ماسک N95 استفاده کنید.