درحالی‌که بسیاری از کارشناسان حوزه سلامت بیماری‌های غیرواگیر را بزرگترین چالش پیش روی بشر عنوان می کردند، حتی بدبین ترین سیاست‌گذاران و مدیران بخش بهداشت و درمان نیز احتمال همه‌گیر شدن یک بیماری واگیر در دنیای مدرن آن‌هم با ابعادی که در مدتی کوتاه همه کشورهای دنیا را در سطح اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و بهداشتی را با بحران مواجه کنند را در نظر نمی گرفتند.
 اگرچه توجه به بحران‌های پیش روی نظام‌های سلامت به‌عنوان یکی از نکات کلیدی برای برنامه‌ریزی اصلاح نظام‌های سلامت در بسیاری از دستورالعمل‌ها و توصیه‌های سازمان جهانی بهداشت دیده می‌شود حتی این سازمان نیز آمادگی مواجهه با بیماری با این وسعت نداشت.
اصلاح نظام سلامت ایران در شرایطی آغاز شد که برخلاف بسیاری از کشورهای جهان، هزینه‌های بخش بهداشت و درمان از بودجه عمومی کشور در حال کاهش بود و در عوض سهم پرداخت از جیب بیماران به‌طور مستمر افزایش می‌یافت. این طرح به‌سرعت با اجرای برنامه کاهش پرداخت از جیب توانست نگرانی‌های مردم را کاهش داده و روابط با نظام سلامت را که به خاطر پرداختی زیاد و در مواردی پرداخت‌های غیرمجاز آسیب‌دیده بود اصلاح کند.
 طرح تحول سلامت در حوزه نوسازی بیمارستان‌ها، افزایش تخت‌های بیمارستانی را ۲۵ درصد و تخت‌های مراقبت ویژه را 42 درصد افزایش داد و نقش مهمی در کیفیت خدمات درمانی در بحران کرونا ایفا کرد. بیمارستان‌های دولتی اندک‌اندک توانستند بیماران بیشتری جذب کنند و کیفیت خدمات نیز در آن‌ها افزایش یافت.
پس از شیوع بیماری کووید 19 در چین و به دنبال آن گزارش ابتلای اولین نمونه‌های ابتلا در اوایل اسفندماه سال 1398 در کشور، آن‌هم در شرایطی که آثار زیان‌بار تحریم‌ها بر شرایط اقتصادی کشور مشهود بود می‌توانست کشور را به‌سرعت در شرایط فاجعه قرار دهد.
مسئله رابطه شرایط اقتصادی کشورها و کارکرد نظام سلامت به‌عنوان یک واقعیت پذیرفته‌شده در تمامی دنیا مورد تائید تمامی مجامع علمی دنیاست. کشورهای با درآمد سرانه کمتر عمدتاً به‌سلامت کمتری دست‌یافته‌اند. بااین‌حال موج اول بیماری به‌خوبی کنترل شد. دلیل این امر را می‌توان در زیرساخت‌های ایجادشده در نظام سلامت، طی طرح تحول جستجو کرد.
مروری بر فرایند مدیریت بیماری‌های واگیر یعنی پیشگیری، تشخیص به‌موقع، درمان و جداسازی بیماران نشان می‌دهد وزارت بهداشت حداقل در بخش‌هایی که به‌طور کامل زیر نظر خود داشت توانسته موفق عمل کند و بخش قابل‌توجهی از این موفقیت مرهون طرح تحول نظام سلامت است.
ثبت داده‌های بهداشتی یکپارچه مهم‌ترین ابزار سیاست‌گذاران سلامت برای برنامه‌ریزی صحیح است. قبل از آغاز این طرح داده‌های مراجعین به مراکز بهداشتی و درمانی سراسر کشور منحصراً در پرونده‌های کاغذی جمع‌آوری می‌شد و این امر می‌توانست در بحران کرونا بیماریابی را با چالش مواجه کند. اما ثبت اطلاعات 80 میلیون ایرانی در قالب سامانه یکپارچه بهداشت توانست فرصتی برای پایش سریع علائم بیماری و عوامل خطر برای بخش اعظم شهروندان را فراهم کند.
مطالعات همه‌گیر شناسانه در دنیا نشان داده حاشیه‌های شهرها می‌توانند کانون بیماری‌های واگیر باشد. پیش از آغاز این طرح دسترسی به خدمات بهداشتی برای شهروندان حاشیه شهرها مشکل بود. اما گسترش خدمات بهداشتی در قالب پایگاه‌های سلامت به حاشیه شهرها باعث شد این مناطق وضعیت دسترسی متفاوتی با سایر مناطق شهرها نداشته باشند. تعداد پایگاه های بهداشتی اضافه شده در کشور در قالب طرح تحول نظام سلامت در کشور حدود 3 برابر افزایش داشتو به 7500 پایگاه سلامت رسید.  اکنون در بحران کرونا، نقش این دسترسی به‌صورت یکسانی خدمات برای همه شهروندان مشخص‌شده است.
مهم‌ترین تفاوت ماهوی بیماری‌های واگیر با بیماری‌های غیر واگیر در این است که درمان بیماران نیز بخشی از خدمات پیشگیری برای سایرین محسوب می‌شود. هزینه‌های سلامت یکی از مهم‌ترین موانع رفتارهای جستجوی درمان شهروندان خصوصاً در خانوارهای فقیر محسوب می‌شود. اجتناب از دریافت درمان در بیماری‌هایی مانند کووید19 هم می‌تواند سلامت فرد را به خطر بیندازد و هم می‌تواند سایرین را مبتلا کند. سهم بیمار طی طرح تحول نظام سلامت برای خدمات بستری به بیش از یک‌پنجم گذشته کاهش یافت(قبل از طرح تحول به طور میانگین 37% هزینه ها پرداخت از جیب بود که با اجرای این طرح 6% شد). اکنون خدمات بستری در بیمارستان‌ها موجب پرداخت مبلغ ناچیزی نسبت به‌کل هزینه‌های انجام‌شده توسط بیمار می‌شود.
درحالی‌که هزینه درمان بیماری‌هایی مانند کووید19 قبل از آغاز طرح تحول می‌توانست کمرشکن باشد.  از طرفی نیروی انسانی متخصص و تجهیزات مناسب، نقش کلیدی در درمان هر بیماری دارند. در حیطه دسترسی به پزشک و افزایش تخت‌های آی سی یو اقدامات صورت گرفته در قالب طرح تحول امروز نتایج خود را به‌خوبی در خط مقدم مبارزه با کرونا نشان می‌دهد. دسترسی به پزشک متخصص خصوصاً در شهرهای کوچک و مناطق محروم قبل از طرح تحول به‌شدت برای مردم مشکل و در مواردی غیرممکن بود، با اجرای این طرح تعداد پزشکان در مناطق محروم و شهر های کمتر از 100000 نفر مجموعا 3 برابر شد. تخت‌های آی سی یو اضافه‌شده نیز توانسته فرصتی برای بهبود بیماران در اختیار آنان و نظام سلامت قرار دهد. تعداد این تخت ها در این مدت بیش از 2700 تخت افزایش یافت که با تخت های موجود در زمان قبل از طرح تحول مجموعا توانسته بیماران بدحال را به طور کامل پوشش دهد. علاوه بر این بیش از 31 هزار تخت بیمارستانی جدید نیز در این سال ها وارد مدار استفاده شد.
تحول امری پویاست بنابراین هیچ زمانی متوقف نشده و به پایان نمی‌رسد. بازبینی طرح‌ها پس از بحران‌ها می‌تواند نقاط قوت و ضعف آن‌ها را نشان دهد. به نظر می‌رسد لازم است نظام سلامت با طراحی برنامه‌ای جامع مطابق چارچوب سازمان جهانی بهداشت برای بحران‌های آتی بیش‌ازپیش آماده باشند. 

* نیلوفر احدیان