برای اینکه متوجه شویم گاز گلخانه‌ای چیست، ابتدا باید دلیل این نام‌گذاری را بدانیم. زمانی که نور خورشید به گلخانه می‌تابد، هوای داخل گلخانه گرم شده و این هوای گرم، شب‌هنگام نیز در فضای گلخانه باقی می‌ماند؛ چرا که جداره شیشه‌ای گلخانه اجازه خروج به هوای گرم نمی‌دهد.
دقیقاً مشابه این اتفاق را در جو زمین نیز مشاهده می‌کنیم؛ به این ترتیب که تابش نور خورشید باعث گرم شدن زمین می‌شود و گازهای موجود در جو زمین شامل دی‌اکسید کربن، بخار آب، متان، دی‌نیتروژن مونوکسید و ازون اجازه خروج گرما از سطح زمین را نمی‌دهند.
البته ناگفته نماند که این رویداد در حالت طبیعی برای حفظ زمین ضروری بوده و بقای موجودات زنده روی زمین را امکان‌پذیر می‌کند. به عبارت دیگر، گازهایی که در ادامه به معرفی آن‌ها خواهیم پرداخت، عایقی را تشکیل می‌دهند که کره زمین را به اندازه کافی گرم نگه می‌دارد تا بتواند حیات موجودات را در خود حفظ کند. تا اینجا به صورت کلی متوجه شدیم که گاز گلخانه‌ای چیست اما بهتر است آشنایی مختصری هم با انواع این گازها داشته باشیم.دقیقاً مشابه این اتفاق را در جو زمین نیز مشاهده می‌کنیم؛ به این ترتیب که تابش نور خورشید باعث گرم شدن زمین می‌شود و گازهای موجود در جو زمین شامل دی‌اکسید کربن، بخار آب، متان، دی‌نیتروژن مونوکسید و ازون اجازه خروج گرما از سطح زمین را نمی‌دهند.
انواع گازهای گلخانه ای
دی‌اکسید کربن
دی اکسید کربن جزئی از چرخه حیات روی زمین است که فتوسنتز گیاهان به آن بستگی دارد. این ماده که محصول تنفس جاندارن نیز هست، در دما و فشار طبیعی حالت گازی دارد و همراه با سوخت‌های فسیلی، فعالیت‌های آتشفشانی، تخمیر قندها و برخی واکنش‌های شیمیایی دیگر آزاد می‌شود. دی‌اکسید کربن تحت فشار و در دمای پایین به حالت جامد تغییر شکل می‌دهد که با عنوان «یخ خشک» برای خنک نگه داشتن مواد غذایی هنگام حمل و نقل استفاده می‌شود و به طور کلی در صنایع غذایی به عنوان گاز سرمایشی کاربرد فراوانی دارد.
از گاز دی‌اکسید کربن برای گازدار کردن برخی نوشیدنی‌ها و رشد گیاهان گلخانه‌ای نیز استفاده می‌شود. برخی از گزارش‌ها حاکی از این است که سطح این گاز در جو زمین حدود 40 درصد افزایش داشته است. اگرچه CO2 قوی‌ترین گاز گلخانه‌ای محسوب نمی‌شود اما بیشترین نقش را در تغییرات اقلیمی دارد.
بخار آب
بخار آب بیشترین نقش را در اثر گلخانه ای ایفا می‌کند! هرچه سطح زمین گرم‌تر باشد، میزان تبخیر آب نیز بیشتر می‌شود و بر همین اساس شاهد تفاوت غلظت بخار آب در مناطق مختلف هستیم. افزایش تبخیر منجر به افزایش غلظت بخار آب در قسمت‌های پایین جو زمین می‌شود.
متان
متان را می‌توان دومین گاز گلخانه‌ای مهم به شمار آورد. این گاز از تجزیه مواد آلی به‌ویژه پوسیده شدن گیاهان در مرداب‌ها حاصل می‌شود. به همین جهت آن را «گاز مرداب» نیز می‌نامند.
ازون
ازون (اکسیژن سه اتمی) گازی با اکسیدکنندگی بسیار بالاست که معمولاً ناپایدار بوده و در بسیاری از واکنش‌ها مانند گاز کلر عمل می‌کند. خاصیت اکسیدکنندگی این گاز باعث می‌شود که کاربردهای صنعتی زیادی داشته باشد. لایه ازون از ورود پرتوهای فرابنفش و پرتوهای پرانرژی به زمین جلوگیری می‌کند.
نیتروز اکساید
نیتروز اکساید در گذشته با نام گاز خنده شناخته می‌شد؛ زیرا استنشاق آن سرخوشی ایجاد می‌کند. این گاز یکی از ترکیبات نیتروژن است که اولین بار در سال ۱۷۹۹ در دندانپزشکی استفاده شد و امروزه در پزشکی برای بیهوشی یا به عنوان ضد درد کاربرد دارد.
این گاز بی‌رنگ، بی‌بو، آلوده‌کننده هوا و غیر قابل اشتعال است که از مزارع و زمین‌های کشاورزی متصاعد شده و یکی از گازهای گلخانه‌ای خطرناک محسوب می‌شود که در تخریب لایه ازون هم نقش قابل توجهی دارد. میزان آلایندگی این گاز ۳۰۰ برابر دی‌اکسید کربن بوده و ۱۰ درصد گرمایش زمین نیز در اثر انتشار آن شکل می‌گیرد.
تولید گاز نیتروز اکساید منشأ باکتریایی دارد؛ اما افزایش استفاده از نیتروژن در کودهای شیمیایی نیز باعث افزایش تولید و انتشار این گاز می‌شود. در دهه‌های اخیر میزان انتشار این گاز افزایش یافته است؛ زیرا علاوه بر کودهای کشاورزی و ترکیبات آن، خود خاک و شیوه استفاده از آن هم در تولید و انتشار این آلاینده نقش دارد.
مهم‌ترین و خطرناک‌ترین گازهای گلخانه‌ای
ممکن است این سؤال در ذهن شما هم نقش بسته باشد که مهم‌ترین و خطرناک‌ترین گاز گلخانه‌ای چیست؟ در پاسخ به این سؤال باید بگوییم در بین گازهایی که موجب تشدید اثر گلخانه‌ای می‌شوند، بخار آب نقش مهم‌تری ایفا می‌کند اما خطرناک‌ترین گاز را دی‌اکسید کربن می‌دانند؛ چرا که مدت‌زمان بیشتری در چرخه طبیعت باقی می‌ماند و به همین دلیل نیز تهدید خطرناک‌تری محسوب می‌شود.
خطرات گازهای گلخانه ای: گازهای گلخانه‌ای چه ضرری دارد؟
گاز گلخانه‌ای چیست و چرا به عنوان یک تهدید برای حیات بشر شناخته می‌شود؟ در پاسخ به این سؤال باید گفت که متأسفانه در حال حاضر دخالت‌های انسان در طبیعت منجر به تولید بی‌رویه گازهای گلخانه‌ای و افزایش بیش از حد دمای زمین شده است. تحقیقات دانشمندان نشان می‌دهد در صد سال گذشته میانگین دمای هوا در نزدیکی سطح زمین بین 0.18 تا 0.74 درجه سانتیگراد افزایش یافته است.
تخریب و کاهش لایه ازون منجر به ورود پرتوهای فرابنفش مضر به سطح زمین می‌شود که برای سلامتی انسان‌ها بسیار خطرآفرین خواهد بود. از سوی دیگر مخلوط شدن گازهای گلخانه‌ای با آب باران منجر به اسیدی شدن آب رودخانه‌ها، نهرها و دریاچه‌ها می‌شود.
افزایش گازهای گلخانه‌ای می‌تواند درجه حرارت زمین را به حدی افزایش دهد که در آینده‌ای نه چندان دور زندگی در سطح زمین به سختی امکان‌پذیر باشد. تغییر در شرایط آب و هوایی کره زمین می‌تواند باعث افزایش بلایای طبیعی مانند سیل و طوفان شود و بالا آمدن آب دریاها نیز زندگی انسان‌های مقیم در سکونت‌گاه‌های ساحلی را با خطراتی مانند از بین رفتن مزارع ساحلی، آوارگی و بی‌خانمانی و یا حتی مرگ مواجه می‌سازد.
تبخیر آب‌های سطحی و شیرین و بی‌آبی و کم‌آبی نیز موضوعی نیست که بتوان از کنار آن به سادگی عبور کرد؛ چرا که به طور دائم و روزانه به این منابع آب شیرین نیاز داریم. همچنین نباید فراموش کنیم که گرم شدن کره زمین بر اثر تولید فراوان گازهای گلخانه‌ای باعث ایجاد بیماری‌های گوناگونی برای انسان خواهد شد.
دلایل افزایش گازهای گلخانه ای: چرا تولید گازهای گلخانه‌ای افزایش یافته است؟
تا اینجا متوجه شدیم که اساساً گاز گلخانه‌ای چیست اما چرا هر سال شاهد افزایش این گازها و خطرناک‌تر شدن اوضاع زمین هستیم؟ در پاسخ به این سؤال باید گفت متأسفانه تغییر سبک زندگی انسان‌ها که با انقلاب صنعتی آغاز شد، ترکیب گازهای اتمسفر را در دویست سال گذشته دچار دگرگونی کرده و افزایش غلظت گازهای گلخانه‌ای نیز تعادل سیستم را مختل کرده است.
در یک ارزیابی کلی می‌توان گفت که از بین بردن جنگل‌ها و ایجاد تغییر در چرخه طبیعی زمین، رشد صنعت و کشاورزی بدون توجه به ملاحظات زیست‌محیطی، تغییر الگوی بارش و کاهش روزافزون پوشش گیاهی کره زمین مهم‌ترین عوامل افزایش گازهای گلخانه‌ای بوده‌اند.
سوخت‌های فسیلی
انسان عصر حاضر برای انجام بسیاری از امور روزمره خود نیازمند انرژی برق است و تولید برق نیز مستلزم استفاده از سوخت‌های فسیلی خواهد بود. دی اکسید کربن که بیشترین تأثیر را در تغییرات آب و هوایی دارد، محصول سوزاندن ذغال سنگ، نفت، گاز طبیعی و سایر سوخت‌های فسیلی است. افزایش تعداد کارخانه‌ها و اتومبیل‌ها و استفاده بی‌رویه از سوخت‌های فسیلی برای حمل‌ونقل، گرمایش و تولید برق منجر به افزایش دی اکسید کربن موجود در جو زمین شده است.
روش‌های مدرن کشت و زراعت
اکسید نیتروژن مورد استفاده در کودها یکی دیگر از عوامل مؤثر بر افزایش گازهای گلخانه‌ای بوده است. اکسید نیتروژن ارمغان روش‌های مدرن کشت و زراعت و استفاده از کودهای غنی ازت است.
زباله‌های صنعتی و محل‌های دفن زباله
متأسفانه صنایع و کارخانه‌ها نیز گازهای مضر تولیدشده خود را در جو زمین آزاد می‌کنند و هر روز بر عمق فاجعه می‌افزایند. از سوی دیگر، دی اکسید کربن و گاز متان آزادشده در اثر تجزیه مواد گیاهی در محل دفن زباله‌ها، باتلاق‌ها و شالیزارهای برنج نیز نقش قابل توجهی در افزایش گازهای گلخانه‌ای داشته است.
جنگل‌زدایی
همان‌گونه که می‌دانید، گیاهان و درختان در یک فرایند طبیعی دی اکسید کربن موجود در هوا را گرفته و اکسیژن را به انسان‌ها هدیه می‌دهند. این در حالی است که متأسفانه هر روز شاهد قطع درختان و سوختن جنگل‌ها در نقاط محتلف جهان هستیم و این جنگل‌زدایی بدون تردید نقش زیادی در افزایش گازهای گلخانه‌ای داشته است.
در این مقاله کوتاه تلاش کردیم که بگوییم گاز گلخانه‌ای چیست؛ چرا به وجود می‌آید و چه خطراتی برای انسان و کره زمین دارد. اما شاید مهم‌ترین سؤالی که امروزه بشر با آن مواجه است، این باشد که چگونه باید روند تولید گازهای گلخانه‌ای را کاهش دهیم؟
اگرچه پاسخ‌های متفاوتی به این سؤال مهم داده می‌شود اما شاید وجه اشتراک همه پاسخ‌ها این باشد که انسان به شدت نیازمند تغییر سبک زندگی است. استفاده از گازهای طبیعی به جای سوخت‌های فسیلی در نیروگاه‌ها، دفع بهداشتی زباله‌ها، حفظ جنگل‌ها و تقویت پوشش گیاهی زمین، پرهیز از مصرف‌گرایی و توجه ویژه به ملاحظات زیست‌محیطی می‌تواند انسان را از خطرات روزافزون گازهای گلخانه‌ای رهایی بخشد.
